UCHAMBUZI WA RIWAYA ZA “NAGONA” NA “MZINGILE”

UCHAMBUZI WA RIWAYA ZA “NAGONA” NA “MZINGILE”

1.0 Utangulizi

Katika makala haya tutachambua riwaya za ‘Nagona’ na ‘Mzingile’. Katika kuchambua riwaya hizi tutajikita katika kuangalia baadhi ya vipengele kama dhamira, falsafa, lugha, mtindo wa usimulizi, wahusika, motifu na suala la ontolojia.

2.0 Maelezo kuhusu mwandishi na riwaya zake

2.1 Maelezo kuhusu mwandishi

Euphrase Kezilahabi alizaliwa mwaka 1944 katika kijiji cha Namagondo kilichoko kisiwani Ukerewe katika ziwa Victoria nchini Tanzania. Alipata elimu ya msingi huko kijijini Ukerewe na baadaye alijiunga na seminari ndogo ya Nyegezi kwa ajili ya masomo ya upili. Baada ya kumaliza alijiunga na Chuo Kikuu cha Dar es salaam mnamo mwaka 1967. Katika masomo yake alijishughulisha na nadharia mbalimbali zihusuzo falsafa (Wamitila 1991:64). Mnamo mwaka 1976 alitunukiwa shahada ya umahiri ya Chuo Kikuu cha Dar es salaam, kabla ya kutunukiwa shahada nyingine ya umahiri ya Chuo Kikuu cha Wisconsin-Madison mwaka 1982. Mwaka 1985, Kezilahabi alitunukiwa shahada ya uzamivu katika fasihi na Chuo Kikuu cha Wisconsin-Madison huko Marekani baada ya kukamilisha tasnifu yake ambayo ilihusu “African philosophy and the problem of literature interpretation”. Baada ya masomo yake huko Marekani alirudi kufundisha Kiswahili katika Chuo Kikuu cha Dar es salaam kabla ya kuhamia Chuo Kikuu cha Botswana ambako anafundisha Lugha za Kiafrika na Fasihi.

Kezilahabi ameandika riwaya kadhaa kama vile ‘Nagona’, ‘Mzingile’, ‘Dunia Uwanja wa Fujo’, ‘Kichwa Maji’, ‘Gamba la Nyoka’. Kezilahabi ameandika vitabu kadhaa vya ushairi ambavyo ni pamoja na ‘Karibu Ndani’, ‘Kichomi’ na ‘Dhifa’. Katika medani ya tamthilia, msanii huyu amentunga kazi tamthilia ya  ‘Kaptula la Marx’ na hadithi fupi kama vile ‘Mayai Waziri wa Maradhi’, ‘Cha Mnyonge Utakitapika Hadharani’ nakadhalika.

Katika maisha yake Kezilahabi ametunukiwa tuzo kadhaa kutokana na uandishi wake. Miongoni mwa tuzo hizo ni ile ya kumbukumbu ya Edoardo Sanguinetti (1990) na ile ya kumbukumbu ya Shaaban Robert (1995) (Mezger 2002: 76).

2.2 Maelezo kuhusu riwaya zenyewe na muktadha wa utunzi

2.2.1 Riwaya ya Nagona

Riwaya hii ilichapishwa mwaka 1990. Riwaya hii inahusu motifu ya safari ya nguli wa kiume amabaye jina lake halikubainishwa na mwandishi. Nguli huyu anatumia muda mrefu kusafiri katika nyika na amechorwa kwa kupatilizwa tajiriba na uwezo usio wa kawaida. Katika safari yake anakutana na wanafalsafa mashuhuri. Miongoni mwao ni Marx, Nietzche na Freud ambao wamekaa katika duara wakizungumza na roho zao ambazo wamezitema katika viganja vyao. Kisha nguli huyu anagundua kuhusu kuwepo kwa paa wa ajabu na anaamua kumfuatilia kwa kuangalia nyayo zake. Ili kumkamata anapaswa kuhimili mafumbo mazito ya kimaisha ambayo yanaonekana kutokuwa na suluhu.

Ingawa majukumu hayo yanaonekana kuwa magumu, nguli huyo anafanikiwa kumpata paa kwa kusaidiwa na wazee wanne ambao wana uwezo wa ajabu. Baada ya kumpata paa ambaye anaonekana kuwa ni mwanamke mzuri, nguli anashindwa kutimiza masharti ya kummilika paa na hatimaye anamtoroka.

Katika sura ya nane kuna maungamo yanaonekana kufanyika ambayo kwa hakika ni vigumu kueleweka kama yanafanywa na nguli au vinginevyo. Mhusika anaonekana kuungama dhambi za karne mbili zilizopita ambazo wanadamu wamezitenda, anaungama dhambi hizo kwa padiri. Kisha katika riwaya hii mnaonekana kuna ‘ngoma ya ungamo kuu’ inasubiriwa. Ngoma inapowadia, makundi mbalimbali kama vile ya wanafalsafa, wanasaikolojia, wanamapinduzi na vichaa yanajitokeza kushindana. Nguli wa riwaya hii anashiriki ngoma hii akiwa na kundi la vichaa. Mwisho wa riwaya hii msichana aitwaye ‘Nagona’ anazaliwa na nguli anamfuata.

2.2.2 Riwaya ya Mzingile

Riwaya hii inaanza na kisasili cha kuzaliwa mtoto-kizee ambaye wanamwita Kakulu. Riwaya hii ni muendelezo wa riwaya ya ‘Nagona’. Kama ilivyo ‘Nagona’, riwaya hii nayo inahusu motifu ya safari ya shujaa asiye na jina. Shujaa huyu anajiita ‘Mimi’ na ndiye msimulizi wa riwaya hii. Huyu ‘Mimi’ anatumwa kupeleka ujumbe wa kifo cha Mkombozi wa pili kwa babaye anayeitwa ‘Mzee’. Lakini safari yake ya kumtamfuta ‘Mzee’ inampeleka pia katika kutafuta kiini na maana ya maisha. Mimi anafanikiwa kumpata Mzee katika kijumba chake juu ya mlimani na kufanya naye mazungumzo. Hata hivyo Mimi anashindwa kumshawishi Mzee kuhudhuria mazishi ya mwanaye. Kutokana na hali hii Mimi anaamua kurudi na safari yake inampeleka katika kutafuta majibu ya maswali ambayo hajaulizwa. Inamchukua Mimi karne nyingi kufika kijijini kwake. Anapofika anagundua kuwa kijiji kimeharibiwa na mabomu ya nyuklia na kubaki magofu.

Anapoingia katika nyumba yake iliyoharibiwa, Mimi anamkuta Mzee na mazungumzo yanaendelea. Baada ya kitambo kirefu mvua inaanza kunyesha na uoto unarudi katika hali yake. Katika kipindi hiki ‘mwanamke’ anajitokeza kimaajabu na kumuongoza ‘Mimi’ kuelekea ulimwengu mpya na kumuacha ‘Mzee’ ambaye baadaye anatoweka. ‘Mimi’ na ‘Mwanamke’ wanaishi pamoja na kuanzisha ulimwengu mpya. Wote wanaonekana kujua makosa yaliyofanyika zamani. Ili kuepukana na makosa hayo hapo baadaye, wanaamua kujenga ulimwengu mpya bila kutumia maarifa yaliyopo.

2.2.3 Kuhusu utunzi wa Kezilahabi

 Kezilahabi alitunga Nagona (1990) na Mzingile (1991), yaani, mwanzoni mwa miaka ya 90. Kipindi cha utunzi wa riwaya hizi kufanana na kuingiliana kwake kunawafanya baadhi ya wanazuoni kuziita kazi hizi RIWAYA KURWANA DOTO. Riwaya hizi zilitungwa miaka michache baada ya kutingwa kwa diwani ya Karibu Ndani (1988). Maoni yetu ni kwamba diwani hii inahusiana mno na riwaya hizi mbili. Uhusiano huu ni wa lugha na maudhui. Kwa jumla tunaweza kusema kwamba sifa ya uandishi wa Kezilahabi ni matumizi ya lugha ya mkato, yaani maneno yanapata uzito mkubwa na karibu kila neno ni taswira ama sitiari. Zaidi lugha anayotumia ni lugha ya picha. Kwa hiyo, lugha ya picha imepata uzito mkubwa katika kazi zake za kishairi na za riwaya kuliko kazi zingine. Sitiari na wahusika wanafanana katika kazi zake tatu na pia falsafa inafanana.  Falsafa yake ni falsafa ya ontolojia ambayo inachanganya falsafa ya kuwako ya Heidegger na falsafa ya ubuntu (utu) ya Afrika. Umbo la riwaya za Nagona na Mzingile kifalsafa linachipukia katika diwani ‘Karibu Ndani’ na inakua na kupata sehemu ya metafizikia. Metafizikia ni falsafa ambayo inashughulikia kina cha kuwa kwa dunia tofauti na ontolojia inayoshughulikia kuwapo kwa dunia. Tunathubutu kusema pia kuwa, tabia hii ya kuendeleza mtazamo ina msingi wake katika kazi ya awali ya msanii huyu, yaani, riwaya ya Rosa Mistika. Ukichunguza mjengo na mbinu za uwasilishaji wa vipengele mbalimbali vya kifani na maudhui katika riwaya yake ya Dunia Uwanja wa Fujo utakubali kuwa kuna kitu ambacho msanii huyu kinamtatiza na jibu la fumbo bado hajalipata.

Kwa kutumia nadharia ya Umuundo Mpya ambayo iatafafnuliwa hapo baadaye, bila shaka yoyote tunaona dhana ya maisha kwa msanii huyu, ni kitu ambacho hakina maana yoyote. Tunatumia dondoo inayopatikana katika riwaya yake ya Dunia Uwanja wa Fujo kushikilia msimamo wetu huu. Ni muhimu kuangalia diwani ya ‘Karibu Ndani’ kwa sababu katika diwani hii tunapata chimbuko na sababu ya safari ambayo ni muundo wa riwaya za ‘Nagona’ na ‘Mzingile’. Kwa mfano katika shairi la ‘Safari’ mistari ya mwisho tunasoma:

Wakati nisafiripo kwenda mawioni usiku

nitazichuma karanga zote zing’aazo angani

na kuziweka ndani ya mifuko ya suruali langu:

kisha nitazila moja moja toka mifuko iliyotuna.

Nitakapofika nitafungua kinywa kwa chapati

ya dhahabu kabla haijapoa kilimani;

halafu hapatakuwa na mwaga tena,

kwani taswira na sitiari zote za nuru

hazikutufikisha pasipo giza.

Kwa hiyo nasi kama mkulima kipofu

nitapanda mbegu gizani.

Hapa taswira na sitiari za aina hizi ni sitiari chakavu na mshairi amekuwa mkulima kipofu ili azae sitiari zenye uhai. Zaidi kama tunavyosoma shairi la ‘Hii Moja Hadithi’ katika diwani hiyo tunapata kwamba kazi hizi tatu, yaani ‘Nagona’, ‘Mzingile’ na ‘Karibu Ndani’ zina sifa zinazofanana.

Hii moja hadithi

Na hii moja hadithi kuwasimulia watoto,

ya mtu aliyesita alipofika njia panda,

akaongozwa ile njia na ndege akirukaruka:

ujana wangu ulianza kwenye ua waridi fumbo,

ukaishia kwenye gamba kandokando ya mto,

baada ya kisu kutokata kamba nilioning’inia.

Nimepanda vilima na kushuka hadi pangoni,

nikaselea magofuni karibu na kisima cha uzima.

Nimejifunza lugha nyingi za vichaa na wanyama,

nimeuona ule mji wenye lugha ya kimya,

nao huo mto wa damu ilimopotea miswada.

Nimeshuhudia pia utapikaji wa roho,

na jinsi zilivyopotea kwenye maji ya uzima.

Nimeicheza usiku kucha ngoma ya vurumai.

Baada ya haya yote jua likapatwa

nikaelekea kitanda cha mtoto alipolala Nagona

au pale kilimani watoto walipoketi

hii moja hadithi watoto wataipenda.

Hiyo inatuonyesha kwamba kezilahabi alitaka kupita mipaka kati ya ushairi na nathari.

3.0 Fani na Maudhui ya riwaya hizi

3.1 Maudhui

Katika sehemu hii tutajikita katika kuchambua baadhi ya vipengele vya maudhui kama vile dhamira zinazojitokeza katika riwaya hizi na falsafa ya mwandishi wa riwaya hizi. Katika kuchambua dhamira tutaanza kufafanua dhamira zinazojitokeza katika riwaya ya ‘Nagona’ na kisha tutafafanua dhamira zinazojitokeza katika riwaya ya ‘Mzingile’. Hivyo zifuatazo ni baadhi ya dhamira zinazojitokeza katika riwaya ya ‘Nagona’:

(i) Suala la falsafa

Mwandishi wa riwaya hii anashughulishwa na kusaili mawazo ya wanafalsafa mbalimbali wa ulimwengu hususani wanafalsafa wa kimagharibi. Katika ‘Nagona’ mwandishi anatuonyesha Socrates, Aristotle, Hegel, Nietzsche, Marx na Freud wakiwa katika duara ambalo ni ishara ya ukamilifu wa maisha. Wanafalsafa hawa wanaonyeshwa wakiwa wamezitapika roho zao na kuzungumza nazo ili kuzitakasa (Sura ya 3 uk. 15). Hata hivyo wanashindwa kuzisafisha roho zao baada ya kupitiwa na mkondo wa mto na wanafukuzwa.

Katika suala hili Kezilahabi anatuonyesha kuwa ingawa askari hawa wa mwanga wametumia muda mwingi katika maisha yao kuusaka ukweli bado hawakuweza kuupata. Diegner (2005:29) anasema ‘kushindwa kwa wanafalsafa hawa kuna maana mbili: mosi, ni kuutaka ulimwengu kutazama na kutathmini upya mchango wa wanafalsafa hao; pili ni kuonyesha ukomo wa falsafa kama njia ya kuusaka ukweli, kama njia ya kusafisha roho zetu, ambayo ina maana ya kuwa viumbe bora zaidi’.

(ii) Suala la dini

Riwaya hii licha ya kuhakiki mawazo ya wanafalsafa mbalimbali pia inahakiki suala la dini. Jambo hili pia linajitokeza katika riwaya ya ‘Mzingile’. Katika sura ya kwanza tunamuona nguli wa riwaya hii anatazama maiti ambayo katika mkono mmoja amepakatishwa Biblia Takatifu na mkono mwingine Korani Tukufu (uk. 2-3). Kwa maoni yetu, katika riwaya hii kwa kiasi kikubwa Kezilahabi anajishughulisha zaidi na viongozi wa dini na si dini yenyewe. Kwa mfano (katika sura ya 1 ukurasa 4-6) Kezilahabi anamchora padre kama mlevi asiyeweza kuwa na dira na pia padre anachorwa kama mtu asiyeweza kutoa majibu ya masuala muhimu yahusuyo maisha. Pamoja na hayo, inaonekana Kezilahabi anatambua mchango wa dini katika kumuongoza mwanadamu katika harakati za kutafuta kiini na maana ya maisha.

Zaidi ya hayo, kwa maoni yetu katika riwaya hii maungamo yanasawiriwa kama kipengele muhimu katika kujenga utu. Suala hili linajidhihirisha zaidi katika sura ya 8 ambayo inaongelea zaidi maungamo ya dhambi zote za wanadamu.

(iii) Tafakuri kama njia ya kuufikia ukweli

Katika riwaya hii mwandishi anasisitiza zaidi katika tafakuri ili kuufikia ukweli. Umuhimu wa kufikiri katika kuufikia ukweli unajidhihirisha katika kutatua fumbo la ‘Nagona’ ni nini. Katika ukurasa wa 44 anaonekana kuzungumza na babu yake kama ifuatavyo:

                  “Lakini babu, huyu Nagona ni nani?”

                  “Utamwona, na utakapomwona utashangaa kwa nini ulikuwa humwoni

                    Maana daima yu karibu nawe. Muhimu ni kufikiri, utashi na nia”.

Katika mazungumzo hayo kinachoonekana ni Kezilahabi kusisitiza watu kufanya tafakuri. Anatumia ‘Nagona’ kama fumbo ambalo ili kulifumbua tunahitaji kufanya tafakuri. Hivyo jambo muhimu katika kuusaka ukweli ni kufikiri, utashi na nia kama asemavyo Kezilahabi kupitia wahusika wake.  

(iv) Umuhimu wa wazee

Riwaya hii licha ya kujikita katika kushughulikia masuala ya kifalsafa, imewapa umuhimu mkubwa wazee. Riwaya hii inatuonyesha kuwa wazee wana hazina kubwa ya maarifa ambayo hatuna budi kujifunza kutoka kwao. Katika riwaya hii tunamuona nguli hapa na pale akipata msaada na ushauri wa wazee katika safari yake ya kumsaka paa. Katika sura ya 2 ya riwaya hii Kezilahabi anamchora babu yake na nguli kuwa ni mtu mwenye maarifa mengi, maarifa ambayo yanampatia nguli mwanga wa kumsaka paa. Katika ukurasa wa 9 Kezilahabi anaandika:

           

             “Babu yangu alijulikana sana kijijini. Wazee wengi walifika kutafuta

               mawaidha kuhusu migogoro yao, wengine walifika tu kusikiliza heki-

               ma yake na masimulizi ya historia ya wakati uliopita. Mara nyingi ni-

               likaa karibu naye kusikiliza maongezi yake na wazee, ingawa hapaku-

               wa mahali pangu. Utamsikia akiniambia katikati ya mazungumzo:

               ‘Bwana mdogo! Nakutaka unisikilize vizuri. Nataka uwe shahidi wa

               kweli. Ishara itakapotokea uifuate hadi kwenye kitovu cha duara”.

 

Maelezo hayo kutoka katika riwaya yanaonyesha jinsi mzee anavyochukuliwa. Hapa mzee anachukuliwa kama mtu mwenye maarifa na hekima. Jambo hili linathibitishwa na methali isemayo ‘kuishi kwingi kuona mengi’.

Baada ya kufafanua dhamira zinazojitokeza katika riwaya ya ‘Nagona’, katika sehemu inayofuata tutafafanua dhamira zinazojitokeza katika riwaya ya ‘Mzingile’. Kwa ufupi katika riwaya ya ‘Mzingile’ kuna dhamira zifuatazo:

(i) Suala la maana ya maisha      

Katika riwaya hii ya ‘Mzingile’ suala la maana ya maisha linapewa uzito mkubwa. Dhamira hii imejengwa katika taswira ya safari, safari ya kutafuta kiini na maana ya maisha. Safari hii inafanywa na nguli anayeamua kumsaka Mzee ili ahudhurie mazishi ya mwanaye. Anapofanikiwa kumpata, Mzee anagoma na kudai kuwa hana mtoto . Nguli anaamua kurudi na kukuta kijiji chake kimeteketea kwa sababu ya mabomu ya nyuklia.

Kwa jumla safari ya nguli kumtafuta Mzee ni juhudi za wanadamu katika kutafuta kiini cha maisha yao na maisha ya viumbe wengine na maana ya maisha hayo. Riwaya hii inayatazama maisha kama suala tata lisiloweza kutatulika. Wakati baadhi ya watu wanajitahidi kufanya uvumbuzi ili kuboresha maisha ya wanadamu, wengine hujikita katika kuvumbua silaha ambazo hutumika kuteketeza viumbe. Riwaya hii inakwenda mbali zaidi kwa kuonyesha kuwa ingawa kuna mengi yamefanywa lakini maisha ya wanadamu bado ni kizungumkuti kwa sababu dhiki bado inatawala.

(ii) Imani na mantiki

Dhamira hii inajitokeza kwa kutazama mazungumzo ya Mzee na nguli wa riwaya hii katika ukurasa wa 57. Katika ukurasa huo tunasoma:

            “. . . Kila wakati unachanganya kuwako kwako na kwangu; uhalisia wako

             unauchanganya na wangu, na kitambulisho chako unakifanya kuwa changu.

             Si hivyo tu. Nimekusikia mara nyingi ukichanganya kitambulisho cha baba

             yako na changu. Na kama si cha baba yako basi unarudi nyuma kwa babu na

             babu hadi kunifikia mimi! Tutasuluhisha lini jambo hili ili kila mmoja wetu

             awe kama alivyo na mwenye uhuru wake kamili?”

Haya ni maneno ya Mzee akimuambia kijana. Akifafanua maelezo haya ya Mzee, Wamitila (1991:66) anasema kuwa “yanatoa mwangwi wa kauli ya Soren Kierkegaard kuwa Mungu aliumba hali ambayo yeye mwenyewe hatambuliwi na kwamba ni utu ndio utakaomtambua, utakaomuona na kumzoea kupitia imani”. Hata hivyo kwa maoni yetu, Kezilahabi anakwenda mbali zaidi ya imani kama njia pekee ya inayomuwezesha mwanadamu kumzoea Mungu. Anaonyesha hatari ya kutegemea imani kama njia pekee ya kutatua matatizo yanayotukabili. Hii ina maana kuwa, tunapaswa kutumia akili zetu ingawa tuna imani katika kutatua matatizo yetu.

(iii) Suala la ujinga

Kezilahabi anatuonyesha kuwa katika ulimwengu ujinga umekithiri na kwamba wanahitajika vichaa watakaoleta mwanga ili kuusaidia ulimwengu usiteketee. Katika ukurasa wa 28 kuna wimbo ufuatao:

                     “Ninaimba juu ya giza lililougubika ulimwengu

                      Tumetembea katika msitu wa kurasa potovu

                      Na kutafuna kila neno na kila aina ya wino,

                      Tumemeza yapashwayo kunywewa,

                      Na kucheua yatakiwayo kumezwa. . .”

Katika wimbo huu Kezilahabi anatuonyesha jinsi ujinga ulivyokithiri. Anatueleza kuwa kwa sababu ya ujinga tunafanya yale tusiyopaswa kuyafanya nay ale tunayopaswa kuyafanya hatuyafanyi. 

3.1.2 Falsafa

Kama tulivyodokeza katika kipengele namba 2.2.3, falsafa ya Kezilahabi inayoonekana katika riwaya za ‘Nagona’ na ‘Mzingile’ ni falsafa ya kuwako lakini ina sehemu mpya ya metafizikia. Hayo ni matokeo ya kuchanganya suala la ‘kuwa’ (sehemu ya metafizikia) na suala la ‘kuwako’ (sehemu ya ontolojia). Kuwako ni falsafa inayotokana na falsafa ya Da-sein ya Heidegger. Falsafa ya kuwako ya Kezilahabi inahusu maisha ya mtu mwenye dhiki na Afrika. Lakini mawazo yote ya falsafa hii hayatokani na Heidegger tu bali pia na falsafa ya utu. Zaidi Kezilahabi anafikiri kuhusu hali ya Waafrika, kama anavyosema M.M. Mulokozi (Diegner, 62:2002):

Msomi wa Kiafrika ni Kichwamaji. Amechanganyika katika kichwa chake kwa sababu ya kupokea vitu vingi kutoka nje, imani, lugha, mila na kadhalika. Ametekwa na mambo ya kigeni kwa kiasi kikubwa. Namna ya kichaa. Ndiyo [Kezilahabi] anamwita Kichwamaji.

Katika  ‘Nagona’ na ‘Mzingile’ falsafa hii inachanganya alama na visasili vya Afrika kama ubuyu, wahusika, ngoma nakadhalika. Ugumu wa kuelewa na kueleza falsafa hii unatokana na namna ilivyoandikwa yaani falsafa yake yote inaelezwa kwa sitiari kama falsafa ya asili ya Afrika na kuathiriwa na mawazo ya akina Plato, Nietzsche na wengineo. Kwa mfano, ishara ya duara inatokana na falsafa ya asili ya Afrika kama sitiari ya maisha na mwendo wa wakati, lakini pia inatokana na Ewiger Wiederkehr (rudiomilele tu) ya falsafa ya Nietzsche. Rudiomilele katika falsafa ya Nietzsche ni rudio ambalo linamwezesha mtu kuwa kamili na kuzaa daima. Mtu mpya tu anaweza kukubali na kuishi katika wakati wa rudiomilele, hiki ni kizazi cha utu mpya. Alama za duara na kuzaa zinabeba alama nyingine za ngoma ambazo ni topos katika kazi hizi na pia katika kazi ya Nietzsche.

Kwa hiyo wote wawili wanatumia ngoma kama chombo ambacho kinaweza kufungua mlango “uelekeao katikati ya ujuzi na urazini mpya, mwanzo wa kizazi” kama anavyoandika Kezilahabi katika shairi la ‘Kisima’. Ingawa wanatumia ngoma kama tendo lenye uwezo wa kufungua mlango wa uzalishaji wanatueleza kwamba tendo kubwa la kuzaa linatokea wakati wa kimya. Tusome ukurasa 77 (Nietzsche, 1882):

               Matukio makuu yanatukia wakati wa kimya.

Maneno haya tunaweza kulinganisha na “Ngoma ya kimya” katika diwani ya Karibu Ndani ambamo kuna ukimya.

 Muundo wa msingi wa riwaya hizi ni safari. Topo hii inajirudia sana katika visasili vya Afrika. Kwa hiyo ni alama ya riwaya ambayo inaonekana kutuambia kuhusu namna zilivyoandikwa riwaya hizi na mwendo wa muhusika mkuu, mimi. Zaidi ni alama ya falsafa ya Nietzsche wakati anazungumza kuhusu rudiomilele. Kwa mwanafalsafa wa Kijerumani mtu mpya ambaye anaweza kukubaliana na rudiomilele ni mtu ambaye alisafiri kwa sababu alipoteza nchi yake lakini pia nyumba yake na kila kitu.

3.2 Fani ya riwaya hizi

3.2.1 Mbinu ya Usimulizi

Katika kuandika riwaya hizi Kezilahabi ametumia mbinu mbalimbali za usimulizi. Utumiaji wa mbinu hizi unatokana na uchanganyaji wa nafsi katika kusumulia visa vinavyojitokeza katika riwaya hii. Uchanganyaji huu wa nafsi katika usimulizi unazifanya riwaya hizi kuwa riwaya zinazofuata mkondo wa usasa na ubada-usasa. Kwa kiasi kikubwa katika riwaya hizi Kezilahabi ametumia nafsi ya kwanza umoja, ambapo kiwakilishi ‘mimi’ kimetumika. Nafsi hii imejitokeza katika riwaya zote mbili ili kumfanya msomaji aingie ndani ya ulimwengu wa mwandishi. Kwa mfano katika ‘Mzingile’(uk.11) tunasoma ‘niliporudi alipandisha kidogo utambi wa taa . . .’ Katika sentensi hii kiambishi ‘ni’ kinarejelea nafsi ya kwanza umoja. Pia katika ‘Nagona’ (uk. 1) tunasoma, ‘niliweza bado kuona msitu mkubwa nyuma yangu . . .’ Matumizi ya nafsi hii yanamfanya msimulizi kuwa mhusika kama ilivyo katika riwaya hizi.

Pia kuna matumizi ya nafsi ya pili katika riwaya hizi. Katika riwaya hizi nafsi hii imetumika kila mhusika mkuu anapoonekana akifahamishwa jambo fulani. Kwa mfano katika ‘Nagona’ tunasoma ‘unauona mti ule . . .’ Zaidi mwandishi ametumia nafsi ya tatu ili kumuwezesha kusimulia alichoona na wanachokifikiria wahusika wake.

3.2.2 Lugha

 Lugha katika riwaya hizi ina uzito wa sitiari na karibu kila neno ni taswira, sitiari au alama. Lugha hii inaonekana kuwa karibu na lugha ya kishairi kuliko lugha ya kinathari. Kwa jumla riwaya hizi zimetumia lugha ya kiwango cha juu ambacho si rahisi kuielewa bila tafakuri ya kina. Kuna matumizi makubwa ya jazanda hali inayofanya riwaya hizi kuwa pevu. Miongoni mwa ishara zilizotumika ni mbuyu ambao unaashiria imani za kidini na kafara; mzee inaashiria busara na uungu. Pia kuna matumizi ya lugha ya picha. Kwa mfano katika riwaya zote kuna taswira ya safari ya mhusika mkuu ambayo inayorejelea jitihada za mwanadamu katika kuusaka ukweli, kiini na maana ya maisha.

3.2.2.1 Tamathali za semi

Katika riwaya hizi kumetumika tamathali mbalimbali za semi ili kumathilisha jambo kwa kulifananisha na jingine. Tamathali zilizotumika katika riwaya hizi ni pamoja na tashibiha, sitiari,  n. k.

3.2.2.1.1 Tashibiha

Hii ni tamathali ambayo inalinganisha vitu viwili kwa kutumia viunganishi kama vile: mithili ya, kama, sawa sawa na, n.k. Katika riwaya hizi kuna tashibiha zifuatazo:

·         “Alichezeshachezesha masikio yake kama ng’ombe” (Mzingile uk. 11). Tamathali hii inalinganisha tukio la mzee kuchezesha masikio yake na ng’ombe achezeshavyo masikio yake. Tamathali hii imetumika ili kuonyesha utayari wa mzee katika kusikiliza ujumbe aliopelekewa.

·         “Maisha ni kama mkufu” (Mzingile uk. 6). Tamathali hii inalinganisha maisha na mkufu ili kuonyesha kuwa ili maisha yakamilike tunahitaji kufanya juhudi katika kutafuta, ni kama uundaji wa mkufu unaohitaji kuunganisha vipande.

·         “Sote tulikuwa tumeinama vichwa chini kama walinzi wanaosujudu mfalme apitae” (Nagona uk. 46). Tamathali hii inalinganisha tendo la kuinamisha vichwa na kusujudu. Tamathali hii imejitokeza kuelezea hali ya huzuni baada ya babu kufariki. Ni ishara ya kutafakari maana ya maisha kwa binadamu.

·         “Kumbikumbi wakawa kama sayari mpya ambazo ndio kwanza zimegunduliwa” (Nagona uk. 46). Hii imetumika kujenga taswira ya ufuasi kwamba baada ya kifo cha babu kulijitokeza wafuasi wa mawazo yake.

3.2.2.1.2 Sitiari

Hii ni tamathali ya semi inayolinganisha vitu bila kutmia viunganishi. Tamathali hii hutumika kiishara na kitaswira. Zifuatazo ni baadhi ya sitiari zinazojitokeza katika riwaya hizi:

• “Maisha kitu cha ajabu” (Nagona uk. 43). Tamathali hii imetumika kueleza utata katika kufumbua fumbo la maisha ni nini. Hapa maisha yanatazamwa kama kitu kisichoeleweka.
• “Ulimwengu tambara bovu” (Nagona uk. 24). Sitiari hii inalinganisha ulimwengu na tambara bovu. Katika muktadha huu imetumika kueleza kuwa ulimwengu si kitu cha kutegemea ni kama tambara bovu ambalo muda wowote linaweza kuchanika.
• “Maisha yenyewe ni mzaha mkubwa . . .” (Mzingile uk. 13). Hapa maisha yanalinganishwa na mzaha ili kuonyesha kuwa maisha ni kama vurumai.

3.2.2.2 Methali

Katika riwaya hii pia kumetumika methali kadhaa ili kujenga mazingira ya kiutamaduni na kusisitiza jambo. Miongoni mwa methali zilizotumika katika riwaya hizi ni hizi zifuatazo:

• “Kipya kinyemi ingawa kidonda” (Mzingile uk. 37). Methali hii imejitokeza wakati wanawake kadhaa wamepelekwa kuonyesha maumbile yao, wanawake hao waliwakuta wenzao ambao walikuwepo tangu zamani. Methali hii imetumika kuonyesha umuhimu wa watu kuthamini mambo yao.
• “Asiyesikia la mkuu huvunjika guu” (Mzingile uk. 1). Methali hii aliitamka Kakulu ili kuonyesha kuwa ulimwengu unaangamia kwa kudharau ushauri wa wahenga. Pia imetumika kuuonya ulimwengu.

3.2.2.3 Misemo

Katika riwaya hizi kumetumika misemo kadhaa na kuifanya lugha iliyotumika katika riwaya hizi kuwa ni ya kufikirisha zaidi. Miongoni mwa misemo hiyo ni hii ifuatayo:

• “Mkubwa haibi anachukua” (Mzingile uk. 45). Msemo huu umetumika ili kuonyesha utetezi wanaoufanya viongozi walio madarakani katika kuhalalisha uporaji wa mali ya umma.
• “. . .usimwamini mwanamke mzuri, na mbaya mwambae” (Mzingile uk. 41). Msemo huu unajitokeza baada ya mwanamke kutoka bara la Afrika kukataa kuuudhalilisha utu wake. Msemo huu umetumika kuonyesha umuhimu wa kuwa na tahadhari katika kufanya mambo.
• “Wakati titi la nyati, hukamuliwa kwa shaka” (Nagona uk. 44). Msemo huu umetokana na mshororo wa shairi, na katika riwaya hii umetumika kuonyesha umuhimu wa kutumia wakati kwa tahadhari.

Kwa jumla riwaya hizi zimetumia lugha ya kifalsafa huku mwandishi akitumia pia maneno kutoka lugha za kigeni kama kiingerzeza, kilatini, na kiitaliano.

3.2.3  Wahusika

Wahusika wa riwaya hizi wanasifiwa zaidi kwa ukosekano kuliko uelezo kamili kuhusu wao. Wao wanasifiwa kama alama au sitiari ya safari kama motifu ya riwaya hizi. Tuanze na muhusika mkuu, mimi. Mimi sio jina la kipekee bali ni kiwakilishi cha nafsi ya kwanza umoja. Utumiaji wa kiwakilishi mimi unampa Kezilahabi uwezo wa kukuribisha ndani msomaji katika dunia yake. Safari ya mimi ni safari ya utu kama safari ya ndani katika komedia ya dante ambayo anasafiri kwenye moto mpaka mbinguni ili kusafisha utu. Utumiaji wa mimi unaonekana kuwa chombo cha ushairi wa kihisia ambao msomaji akiusoma anaingia ghafla katika dunia ya shairi ambalo mwandishi alitunga. Kwa wahusika wengine tumepata vikundi viwili ambavyo vinajitokeza kuanzia mwanzo mpaka mwisho wa riwaya hizi, yaani Nagona na Kakulu. Hapa Nagona ni kama alama ya wanawake ambao wanajitokeza katika riwaya na Kakulu kama alama ya wazee. Tueleze mahusiano haya kwenye mchoro ufuatao:

DUNIA INAYONYESHWA KWENYE RIWAYA ZA NAGONA NA MZINGILE

4.0 Vipengele vingine vinavyojitokeza katika riwaya hizi

4.1 Suala la motifu

Hiki ni kipengele kimojawapo kinachojitokeza katika riwaya hizi. Motifu ni kipengele cha kijadi au kikaida cha kifani au kimaudhui kinachojitokeza katika kazi za kifasihi ili kutoa ujumbe fulani. Katika fasihi kuna motifu mbalimbali kama vile safari, msako, mama wa kambo, Bi. Kizee, mnyonge anayemshinda mwenye nguvu, n.k. Katika riwaya za ‘Nagona’ na ‘Mzingile’ kuna motifu zifuatazo:

4.1.1 Motifu ya safari

Hii ni motifu ambayo imetawala katika riwaya hizi, na ndio msingi mkuu wa muundo wa riwaya hizi. Riwaya zote mbili zimeandikwa kwa muundo wa kisafari ambapo wahusika wa riwaya hizi wanaonekana wakiwa katika safari, safari ambayo ni taswira ya juhudi za mwanadamu katika kuutafuta ukweli, maana na kiini cha maisha yake. Kwa mfano katika ‘Nagona’ tunamuona muhusika ‘mimi’ akifunga safari kuelekea kumtafuta paa ambaye ni mwanamke mzuri, ishara ya ukweli. Pia katika ‘Mzingile’ tunamuona muhusika ‘mimi’ akifunga safari kumsaka ‘mzee’ ambaye ni ishara ya Mungu. Safari hii ya mimi ni sehemu ya juhudi ya mwanadamu kutaka kufahamu kiini cha maisha yake.

4.1.2 Motifu ya msako

Hii ni motifu nyingine ambayo imejitokeza katika riwaya hizi. Katika riwaya zote tunamwona muhusika mkuu akiwa katika safari lakini safari yenyewe ni katika kusaka kitu au jambo fulani. Kwa mfano katika ‘Nagona’ tunamwona ‘mimi’ akiwa anamsaka paa ambaye anaashiria ukweli na maarifa wakati katika ‘Mzingile’ tunamwona ‘mimi’ akiwa anamsaka ‘mzee’ ili ashiriki mazishi ya mwanae. Msako huu unaofanywa na ‘mimi’ katika ‘Mzingile’ ni msako wa maana na kiini cha maisha.

4.2 Suala la ontolojia

Hiki ni kipengele kingine kinachojidhirisha katika riwaya hizi. Zaidi ya kushughulishwa na masuala tuliyoyaeleza, mwandishi pia ameshughulikia suala la mtazamo wa jamii kuhusu maisha na uwapo wa mwanadamu na ulimwengu kwa jumla. Katika kushughulikia suala hili mwandishi ameonyesha mtazamo wa Wabantu kuhusu asili ya maisha na ulimwengu pamoja na uwapo wao. Zifuatazo ni baadhi ya dhana za ontolojia ya kibantu zinazojitokeza katika riwaya hizi:

4.2.1 Dhana ya wakati

Dhana ya wakati kwa Wabantu ni wakati ulio katika duara. Kwa Wabantu wakati ni duara tofauti na jamii nyingine. Dhana ya wakati katika duara ni dhana ya wakati usiokwisha, wakati uso-kikomo, unaojirudia. Katika riwaya hizi dhana hii ya wakati katika duara inajidhihirisha katika riwaya hizi kwa kuingalia safari ya muhusika mimi ambaye anaanza safari yake kutoka sehemu A kupitia B hadi C na kisha kurejea mwanzo wa safari yake, yaani sehemu A.

4.2.2 Dhana ya uzazi

Katika mtazamo wa Wabantu uzazi unachukuliwa kuwa ndio njia pekee ya ‘uzima wa milele’ na kwamba ugumba ni laana. Kwa Wabantu uzazi ndio njia pekee inayowahakikishia wanadamu kuendelea kuishi. Katika riwaya ya ‘Nagona’ suala hili linajidhihirisha ukurasa wa 62 ambapo mwanamke aliye na ujauzito anajifungua. Pia katika riwaya ya ‘Mzingile’ suala la uzazi linaonekana katika kisasili cha Kakulu ambapo mwanamke anajifungua mtoto ambaye watu wanamwita Kakulu.

4.2.3 Dhana ya kuheshimu wahenga

Katika riwaya hizi suala la heshima kwa wahenga linajitokeza. Katika mtazamo wa Wabantu heshima kwa wahenga inajidhirisha katika kufanya matambiko ili kuhakikisha uwapo wao. Suala hili linajidhihirisha zaidi kwa kuangalia kisasili cha Kakulu ambaye baada ya kufa watu wa kijiji alichoishi wanaamua kuanza kufanya matambiko katika mbuyu ili kumkumbuka.

4.2.3 Dhana ya mtu kuweza kubadilisha jaala yake

Katika riwaya hizi Wabantu wanaonyeshwa kuwa wanaamini katika uwezo wa mtu binafsi katika kubadilisha au kuongoza jaala yake. Huu ndio mtazamo wa Wabantu. Suala hili linajidhihirisha kwa kumuangalia muhusika ‘mimi’ ambaye anafunga safari ili kusaka jaala yake mwenyewe.

5.0 Hitimisho

Kwa jumla riwaya hizi ni riwaya pacha ambazo zina muundo wa kisafari. Riwaya hizi zinasawiri masuala mbalimbali ya kijamii na kifalsafa na ni riwaya zilizo katika mkondo wa usasa na ubada-usasa kwani zaidi ya kutetea dunia dhidi ya maangamizi ya mataifa makubwa pia zinajikita katika kuangalia matatizo ya dunia ya tatu. Riwaya hizi zinahusiana na kukamilishana. Uhusiano wa riwaya hizi unatokana na kuhusisha visasili vya Kiafrika, matumizi ya sentensi fupifupi zenye kufikirisha, matumizi ya wahusika wa ukosekano kuliko maelwzo kamili, na ufupi wa riwaya zenyewe lakini zenye uchangamani mkubwa.

MAREJEO

Diegner, L. (2005)  Intertextuality  in  the  Contemporary  Swahili   Novel:  Euphrase

                Kezilahabi’s Nagona and William E. Mkufya’s Ziraili na Zirani.  Kiswahili

                Forum 12  (uk. 25-35).

Gromov, M. D. (1998) Nagona and Mzingile: Novel,Tale or Parable? AAP55 (uk.73-78)

Kezilahabi, E. (1990) Nagona. Dar es salaam, Dar es salaam University Press.

…………… (1991)  Mzingile. Dar es salaam, Dar es salaam University Press.

Wamitila, K. W. (1991)   Nagona  and  Mzingile:  Kezilahabi’s  Metaphysics. Kiswahili:      

                Jarida la Taasisi ya Uchunguzi wa Kiswahili Juz. 58.

………………. (1997) Contemptus Mundi and Carpe   Diem  Motifs   in   Kezilahabi’s

                    Works. Kiswahili: Jarida la Taasisi ya Uchunguzi wa Kiswahili Juz. 60.