UCHAMBUZI WA RIWAYA YA WALENISI

UCHAMBUZI WA RIWAYA YA WALENISI

JINA LA KITABU:  WALENISI

MWANDISHI:  KATAMA MKANGI

MWAKA:  1995

MCHAPISHAJI:  East African  Educational  Publishers  Ltd.

HISTORIA YA  MWANDISHI

Katama  Mkangi  ni  profesa  wa  taaluma  ya  elimu-jamii. Hata  hivyo  ni  msomi  ambaye  amebobea  katika  Nyanja  mbalimbali  zikiwemo  lugha  na  fasihi  ya  Kiswahili. Mkangi   ni  mwalimu, mhadhiri  na  msomi  ambaye  amejishughulisha  na  masuala  ya  kijamii, kiuchumi, kisiasa  na  kiutawala;  sio  tu  katika  maandishi bali  katika  harakati  zake  za  maisha  ya  kila  siku.

Itakumbukwa  kuwa  katika  uchaguzi  mkuu  wa  mwaka  1997  aligombea  kiti  cha  urais  wa Jamhuri  ya  Kenya, lakini  hakufaulu.  Kwa  sasa  yeye  ni mhadhiri  wa  taaluma  ya  kijamii  katika  chuo  kikuu  cha  USIU-Africa. (United  State  International  University  of  Africa-Kenya).

Pamoja  na  Walenisi, riwaya  zake  nyingine  ni  Ukiwa  na  Mafuta. Riwaya  ya  Walenisi  inaakisi  masuala  kemkem  yanayoiathiri  jamii  kama  vile  ukandamizaji, matumizi  mabaya  ya  sheria, kutokuwa  na  usawa, utawala  mbaya, ulevi, na mambo mengine mengine.

USULI /MUHTASARI WA  RIWAYA

Walenisi  ni  riwaya  ya  kisira (kiwasifu)  inayomsawiri  mhusika  Dzombo  katika  siku  zake  za  hukumu. Dzombo  anahukumiwa  kifo  kwa  hatia  bandia. Anang’oa  nanga  ya sayari, chombo  kinachopaswa  kumwangamiza  na  hatimaye  chombo  hicho  kinamwepusha  na  hukumu  hiyo  na  kumpeleka  ulimwengu  tofauti  na  atokao.

Aliowakuta  huko  sio  wengine  bali  ni  Wawalenisi  ambao  Dzombo  kutokana  na  wanavyoishi  alidhani  yuko  peponi (mbinguni)  kumbe  sio.  Alijifunza  mambo  mengi  kuhusu  sababu  ya  Wawalenisi  kuishi  maisha  mazuri, kupendana, kushirikiana, na kuwajibika  ikiwa  ni  baada  ya  kuwaondoa  wachuna  siku  ya  mapambazuko  na  hatimaye  wakajikomboa  na  unyonyaji  na  unyanyasaji  wa  wachuna  uliokuwepo  awali.

Hatimaye  Dzombo  anaamua  kurudi  duniani (jehanamu) ili  kuwaamsha  watu  waweze  kujenga  jamii  mpya  au  ulimwengu  mpya  usio  na  karaha.

NADHARIA  ZILIZOTUMIKA

Nadharia ya fasihi  ni  chombo  cha  mawazo  kinachotumika  katika  usomaji  wa  fasihi  kwa  vitendo. Katika  riwaya  ya  Walenisi  mwandishi  ametumia  nadharia  zaidi ya moja  kuiumba  kazi  yake.

(1)   Nadhaaria  ya  Uhalisia.

Ni  nadharia  inayoelezea  ukweli  wa  mambo  katika  jamii  na  kusuta  maovu  yaliyomo  katka  jamii. Katika  riwaya  Walenisi  nadharia  hii  imejidhihirisha  kwa  kuonesha  maovu  kama  vile  unyonyaji, matabaka, dhuluma, unyanyasaji  na  mengineyo.

(2)   Nadharia  ya  mwingiliano  matini.

Ni  nadharia  au  dhana  inayoongelea  uhusiano  wowote  unaoweza  kuonekana  katika  matini  moja  na  nyingine. Katika  riwaya  hii  msanii  ameweza  kutumia  matini  mbali mbali  akiwa  amekusudia  kufikisha  ujumbe  wake  ipasavyo. Mfano: Ameweza  kutumia  nyimbo  katika  ukurasa  wa  111  hadi  113  na  pia  ukurasa  wa  214. Vilevile ametumia sala (uk.147).

                   “Baba yetu uliye mbinguni, jina lako litukuzwe. Ufalme wako na uje. Mapenzi yako

                   yatendeke hapa duniani kama yatendekavyo huko mbinguni…”

Vilevile  ametumia  matini  ya  ushairi  kwa  lengo  lile  lile  la  kufikisha  ujumbe  aliokusudia. Mfano: ukurasa  wa 197.Pia  matini  nyingine  ni  ya  majibizano  baina  ya  mhusika  mmoja  na  mwingine (daiolojia).

(3)   Nadharia  ya  U-Maksi.

Ni  nadharia  ambayo  wazo  lake  kuu  ni  kuwa  harakati  za  matabaka  ndio  msingi  mkuu  unaofanya  mambo  yawe kama  yalivyo  duniani.  Nadharia  hii  husisitiza  juu  ya  uyakinifu  wa  maisha, harakati  za  kitabaka, kupinga  unyonyaji  na  kudadisi, kupinga  na  kulaumu  hali  zote  zilizoanzishwa  na  mabwanyenye.  Katika  riwaya  hii  ya  Walenisi  u-maksi  unajidhihirisha  kwa  kupinga  unyonyaji (uk.155-165),  matabaka (uk.80,85,71, 168-169), na  kusisitiza  uzalishaji  mali  na  uwajibikaji kwa wote. Mfano (uk.111-115)  na  (uk.108-109).

UCHAMBUZI  WA  FANI  NA  MAUDHUI

A: MAUDHUI

Maudhui  ni  jumla  ya  mawazo  yote  ya  mwandishi  aliyokusudia  kuyafikisha  kwa  jamii  husika.  Maudhui  hujumuisha  vipengele  mbalimbali  kama  vile;

DHAMIRA

Haya  ni  makusudio  au  malengo  ya  mwandishi  kwa  jamii  husika.  Katika  kipengele  hiki  zipo  dhamira  kuu  na  dhamira  ndogondogo.

Dhamira  kuu

Ujenzi  wa  jamii  mpya/ulimwengu  mpya  usio  na  karaha.

Mwandishi  wa  riwaya  hii  Katama  Mkangi  analielezea  suala  hili  kwa  kutumia  mhusika  Dzombo  kama  mwanamapinduzi  anayetaka  kujenga  jamii  mpya, jamii  ambayo  haina  mambo  maovu  kama  vile  unyonyaji, dhuluma, matabaka, unyonyaji  na  mengine  mengi  kama  hayo.  Anataka  kuwe  na  jamii  kama  ya   Wawalenisi  waliokuwa  wakiishi  maisha  mazuri  ya  ushirikiano, usawa, uhuru, amani  na  upendo.  Mwandishi  anaeleza  kuwa  kuumizana,  katu kuoneana, katu  kupapurana, katu  kuzomeana, katu  kunyanyasana, katu  kuibiana,n.k (uk.79).

Mwandishi  anaeleza  kuwa  kabla  ya  Walenisi  kulikuwepo  jamii   ya  wachuna  ambayo  ilijigawa  katika  matabaka, yaani  tabaka  la  wachuna (matajiri) na  tabaka  la  masikini  walionyanyaswa.  Hatimaye   tunamwona  mhusika  Dzombo  baada  ya  kujionea  hali  halisi  ya  maisha  waliyoishi  Wawalenisi  anaamua  kurudi  duniani (Jehanamu)  ili  akawaamshe  ndugu  na  jamaa  zake  wanaoteseka.(uk.194)

Dhamira  ndogondogo.

(i)  Matabaka 

  

Hii  ni  hali  ya  kuwepo  kwa  makundi  mawili  tofauti  ya  kijamii.  Makundi  haya  yaweza  kuwa  ya  wenye  navyo  na  wasio  navyo  au  wenye  upeo  na  wasio  na  upeo.  Mwandishi  analielezea  suala  hili   kwa  kutumia  Walenisi  walivyokuwa  wakiishi  enzi  za  wachuna.  “Wachuna  walijitenga  na  kujigawa  kimaisha.  Kwao  maskani  walikokuwa  wakiishi  kukaitwa  mijini  na  kwa  wengine  mashambani.  Jamii  ikawa  imejigawa  katika  vipande  viwili, mjini  na  shamba, tabaka  la  mla  na  mliwa, daraja  mbili  akili  na  tani.  Pia  tabaka  la  tajiri  na  masikini”.(uk.168-169), vilevile  (uk.71, 80 na 85).

(ii)  Umasikini

Umasikini  ni  hali  ya  mtu  kutoweza  kujikimu  kimaisha.  Katika  riwaya  hii  mwandishi  amelielezea  suala  hili  kwa  mapana  huku  akimtumia  mhusika  Dzombo  na  Masikini  Jeuri  katika maisha  ambayo  waliishi.  “Paa  lilijaa  mianya, kuta  za  udongo  zilikuwa  na  viraka  vya  kanja, makuti  mabovu  na  makaratasi  ya  makatoni.  Walipokuwa  wamekaa  ndipo  palikuwa  pa  kulala, kupikia, kuzungumzia  na  pa  kila  kitu  ambacho  nyumba  zapaswa  kusitiri”. (uk.72-74).  Vilevile  hali  hii  inajidhihirisha  (uk.126-127)  na  pia  (uk.114)  ambapo  anasema  kuwa,  kuomba omba  ndiyo  yalikuwa  maisha  yao,  na  mwisho  kifo  kikawa  mkombozi  wao.

(iii)  Unyonyaji  na  unyanyasaji

Ni  kutokuwepo  usawa  baina  ya  mtu  na mtu  au  kundi  moja la watu dhidi ya  jingine , hali  ambayo  husababisha  matabaka.   Mwandishi  amejadili  suala  la  unyonyaji  na  unyanyasaji  kwa  kutumia  watu  wa  jamii  ya  wachuna.  Wachuna  walikuwa  wakiwanyanyasa  wenzao  ilihali  wao  wakiishii  maisha  mazuri.  Baadhi  yao  walitokea  katika  jamii ya  mabavu, moto, wachawi, ambao  walitumia  sheria  na  mabavu  kuwakandamiza  wenzao. (uk.155-165).

Hali  ile ile  ilitokea  kwa  Dzombo  na  ndugu  yake, hasa  anapomwambia  ndugu  yake  kuwa  hali  ya  ufukara  wao  ilitokana  na  kunyanyaswa  na  tajiri  wao.  Kwa  kuwa  ndugu  yake  hakujua  maana  ya  kunyonywa, kesho yake  ali mwendea  tajiri  wao  na  kumwambia, “Hebu  name  nikunyonye”.(uk.14-15).                

(iv)  Uwajibikaji

Mwandishi  Katama  Mkangi  amelionesha  suala  hili  kwa  kutumia  au  kurejelea  jamii  ya  Walenisi.  Amewagawa  katika  marika  manne  ambayo  yalijulikana  kama  Rika  Dunge  (Watoto), Rika  Hirimu  (vijana  chipukizi), Rika  Kambi  (makamu)  na  Rika Vaya  (wazee).  Kila  rika  lilikuwa  na  wajibu  wake  katika  jamii  au  jukumu  la  kitaifa.  Jinsia  zote  zilijihusisha  katika  majukumu  yote  ya  kitaifa,  si  wanawake, si  wanamme,  si  wasichana  si  wavulana.  “Kumbo  ambalo  halikutimiza  wajibu  wake, ama  rika  moja  kupuuza  wajibu  wake, basi  lilichukuliwa  kuwa  limezorotesha  taifa  zima  na  baadaye  kuoneshwa  kwa  kinamna  gani  limefanya  hivyo”.(uk.108-109)  vile  vile  (uk.111-115).

(v)  Rushwa  na  ufisadi

Rushwa  ni fedha au kitu cha thamani, kinachotolewa na kupewa mtu mwenye mamlaka ya jambo Fulani ili mtoaji apatiwe upendeleo. Ufisadi  ni  hali  ya  kuhujumu  mali  ya  wengi  kwa  minajili  ya  kujinufaisha  mtu binafsi.  Mwandishi anajadili suala  la  rushwa  katika  riwaya  yake  kwa  kumtumia  mhusika  Mzee    Matingasi  ambaye  hakuwa  na  leseni na alikuwa  akitoa  rushwa  kwa  maaskari  ili  asizuiwe  kufanya  biashara  zake.  Aliweza  kuhepa  vikwazo  vya  sheria  kwa  ukarimu  wake  kwa  kumpa  chupa  mbili  au  tatu  ama  pesa  taslimu  kwa  askari  aliyejaribu  kumzuia. (uk.91).  Pia  mwandishi   ameonesha  suala  la  ufisadi  katika  jamii  ambapo  watu  wachache  hujirundikia  mali  ama  utajiri  kwa  kibinafsi  na  kufanya  kuwa  urithi  wao.  Mfano:(uk.83_85).

(vi)  Nafasi  ya  mwanamke

Katika  riwaya  ya  Walenisi, mwandishi  Katama  Mkangi  amemchora  mwanamke  katika  nafasi  mbalimbali  kama  ifuatavyo:-

·         Mwanamke  kama  kiongozi.   Mwanamke  amechorwa  kama  mtu  anayeweza  kusimamia  au  kuongoza  shughuli  fulani  (madaraka  fulani). Mfano:   Mtu-Binti  Fikirini  aliyekuwa  Mkurugenzi  mkuu  wa  kiwanda  cha  kutengeneza  Trimi. (uk.97).

·         Mwanamke  kama  mtu  wa  kudharauliwa  na  kutothaminiwa  katika  jamii.  Mfano  mzuri  ni  kijijini  kwa  Dzombo, hasa  pale mlevi  mmoja  alipowatukana  wanawake  kwa  kusema  wote  ni  Malaya, anaendelea kusema, “mimi si  mototo  wa  mwanamke…mimi  ni  mototo  wa  mwanamme”.(uk.92).  Mwandishi  anapiga  vita  kauli  ya  namna  hii  kwa  kumtumia  mwanamke  aliyesema, “Ni  nani  aliyekwambia  kuwa  huyo  umuitaye  baba  yako  ndiye  baba  yako?”… “Unamwaminije  mamako?”  (uk.93).

·         Mwanake  kama  mtu  mwenye  hekima.  Mfano  mzuri  ni  katika  ukurasa  wa  123  mwandishi  anapoandika, “Mwanamke  amekuwa  kitovu  cha  hekima  kwa  sisi  Wawalenisi, hatukomi  kufurahia  ukweli  huu”.

·         Mwanamke  kama  mlezi  wa  familia.  Hali  hii  inajidhihirisha  kwa  mhusika  Mama-mtu  Maanani  aliyeilea  na  kuitunza  familia  yake  na  mgeni  wao  Dzombo.  Vile  vile  mhusika  Hani(Mama  Chizi)  ambaye  ni  mke  wake  Dzombo  aliwalea  watoto  wake, ukiachilia  mbali  umasikini  waliokuwa  nao.(uk.126).

MOTIFU

Motifu  ni  matukio  yanayojirudia  rudia  katika  kazi  ya  fasihi, kuanzia  mwanzo  hadi  mwisho  wa  kazi  hiyo.  Katika  riwaya  hii  ya  Walenisi  kuna  motifu  tofauti  zilizojitokeza.

       (i)Motifu  ya  safari.  Motifu  hii  imeonekana  kwa  kiasi  kikubwa  kuanzia  sura  ya  kwanza      tunapomuona  Dzombo  akipewa  sayari  kama  chombo  cha  kwenda  kumuangamiza, lakini  anakitumia  vizuri  na  kukiendesha  hadi  kinapompeleka  katika  ulimwengu  mwingine.  Lakini  pia  anapofika  huko  motifu  hii  inaendelea  anapoanza  kusafiri  kwa  Trimi  sehemu  mbali mbali, na  baadaye  anaposafiri  kurudi  kwao (Duniani  au  Jehanamu).

       (ii)Motifu  ya  mapambano.  Motifu  hii  pia  imejidhihirisha  katika  riwaya  hii, hasa  tunapomuona  mhusika  Dzombo  akipambana  na  unyonyaji na  unyanyasaji  katika  jamii  yake  na  baadaye  majabali  mbalimbali  akiwa  kwenye  sayari  na  kuyashinda.  Lakini  pia  anapoamua  kurudi  duniani (Jehanamu)  kupambana  na  hali  iliyokuwepo  ya  unyonyaji  na  unyanyasaji  wa watu  wachache.

      (iii)Motifu  ya  ukombozi.  Hii  pia  ni  motifu  nyingine  inayoonekana  katika  riwaya  ya  Walenisi.  Motifu  hii  pia  inamhusu  mhusika  Dzombo  aliyefanya  harakati  kwa  lengo  la  kujikomboa  toka  kwenye  sayari  aliyokuwemo, lakini  pia  kuikomboa  jamii  yake  iliyotawaliwa  na  unyonyaji  na  dhuruma  nyingi.  Vilevile  katika  nchi  ya  walenisi  tunaambiwa  kuwa  hapo  awali  walitawaliwa  na  tabaka  la  wachuna  lakini  baadaye  wakajikomboa  toka  mikononi  mwao.

ONTOLOJIA

Ontolojia  ni jambo ambalo  jamii  fulani huliamini sana na kulishikilia  kwa  wakati  husika.  Katika  riwaya  hii  kuna  ontolojia  kadhaa  zilizoonekena.

(i)                 Imani  kuwa  mwanamke  hawezi  kuwa  kiongozi  katika  ngazi  fulani.  Mfano  mzuri  ni  kwa  Mtu-Binti  fikirini  akiwa  kama  mkurugenzi  mkuu  wa  kiwanda  cha  Trimi, Dzombo  alishangaa  hali  ile  ya  mwanamke  kuwa  na  wadhifa  mkubwa  kama  ule, kitu  ambacho  kwao  hakikuzoeleka. (uk.97).

(ii)               Pombe  kama  suluhisho  la  matatizo.  Ontolojia  hii  inawakuta  jamii  ya Dzombo  ambao  waliamini  kuwa  suluhisho  la  matatizo  ni  kunywa  pombe.  Mfano  ni  Dzombo  na  mwenzake  Maskini  Jeuri  walipoamua  kwenda  kunywa  pombe  baada  ya  kukosa  mafuta  ya  taa  na  kibatari  kulipuka. (uk.74-75).

(iii)             Mwanamme  kutoa  mahari  anapotaka  kuoa.  Hali  hii  pia  inajikita  katika  jamii  ya  akina  Dzombo  ambao  kwao  huu  ulikuwa  utamaduni  wao  kama  ilivyo  kwa  jamii  nyingi  za  kiafrika.  Lakini  alipokuwa  katika  ulimwengu  wa  Walenisi, Mtu-Binti  fikirini  alimwambia  kuwa,  wao  hawaoani  kwa  mahari; hawauzani  wala  kununuana. (uk.134).

(iv)             Imani  kuwa  Mungu  ndiye  mwenye  mapenzi  ya  kweli. (uk.147).

(v)               Imani  kuwa  watu  wenye  ngozi  nyeupe  ndio  wenye  akili, ili-hali  wengine  ni  kama  wanyama. (uk.143).

UJUMBE

 Funzo  tunalopata  baada  ya  kusoma  kazi  ya  fasihi.  Katika  riwaya  ya  Walenisi tunaweza  kuona  jumbe  mbalimbali  kama ifuatavyo:-

-  Rushwa  ni  adui  wa  haki  katika  jamii.

-  Kidole  kimoja  hakivunji  chawa.

-  Umoja  na  mshikamano  ni  chachu  ya  maendeleo  katika  jamii.

-  Elimu  ni  kitu muhumu  sana  kwa  kila  mwanadamu.

- Kufanya  kazi  kwa  bidii  ni  chachu  ya  maendeleo  katika  jamii.

-  Mwanamke  sio  mtu  wa  kudharauliwa  kama  wengi  wanavyoamini.

MIGOGORO

Ni  hali  ya  msuguano  au  kutoelewana  baina  ya  pande  mbili.  Kutoelewana  huko  kwaweza  kuwa  baina  ya  mtu  na  mtu,  kundi la watu dhidi ya lingine,  mtu  na  kundi  la  watu,  n.k.  Katika  riwaya  hii  migogoro  imejitokeza katika mwonekano  tofauti  kama  ifuatavyo.

(a)    Mgogoro  kati  ya  Dzombo  na  tabaka  tawala.  Chanzo  chake  ni  kitendo  cha  Dzombo  kudai  haki  yake  na  suluhisho  lake  ilikuwa  ni  kuhukumiwa  kifo.(uk.1).

(b)   Mgogoro  kati  ya  Dzombo  na  tajiri.  Chanzo  chake  ilikuwa  ni  unyonyaji  wa  tajiri,  suluhisho  lake  ni  Dzombo  kufukuzwa  kazi.(uk.14  na  15).

(c)    Mgogoro  kati  ya Dzombo na karani.  Chanzo  cha  mgogoro  huu  ni  kitendo  cha  Dzombo  kupanda  mahindi  ambayo  hayakutakiwa  na  tabaka  tawala.  Suluhisho  lake  likawa  ni  tabaka  tawala  kufyeka  mahindi  ya  Dzombo  na kuamuru  alime  mazao  waliyoyataka  wao.(uk.19  na  20).

(d)   Mgogoro  kati  ya  tabaka  la  juu  na  tabaka  la  chini katika jamii ya Wachuna.  Chanzo  chake  ni  unyonyaji  na  unyanyasaji, Suluhisho  lake  ni  mapinduzi ya kiutawala.

(e)    Mgogoro  kati  ya  mlevi  na  mwanamke.  Chanzo  chake  ni  mlevi  kuwadhalilisha  wanawake  kuwa  wote  ni  Malaya, Suluhisho  lake  ni  kueleweshwa  kuwa  hata  yeye  ni  mwana  wa  mwanamke.(uk.92-94).

FALSAFA  YA  MWANDISHI

Mwandishi  Katama   Mkangi  anaamini  kuwa  ukweli  ukijidhirisha  basi  uongo  hauna  budi  kujitenga.  Pia  anaamini  kuwa  sauti  ya wengi ndiyo  sauti   ya  Mungu.(uk.195)  Mwandishi  pia  anaamini  kuwa  endapo  ulimwengu  mpya  utakombolewa, basi  binadamu  ataishi  duniani  kama  peponi  (mbinguni).

MSIMAMO

Msimamo  wa  mwandishi  ni  upande  anauegemea  anapotunga  kazi  ya  fasihi.  Msimamo  wa  Katama  Mkangi  ni  wa  kimapinduzi, kwani  anaeleza  maisha  ya  Walenisi  walivyoishi  maisha  mazuri  katika  ulimwengu  mpya  na  huru  usio  na  karaha  baada  ya  kuwaondoa  wachuna  (wanyonyaji, wakandamizaji, wadhalimu, wauaji ).  Pia  Dzombo  anapoamua  kurudi  duniani  (Jehanamu)  kuwaamsha  wenzake, mwandishi  anakiita  kitendo  hiki  ni  uwalenisi  halisi  na  ushindi. (uk.217).

MTAZAMO

Katika  riwaya  hii  ya  Walenisi  mtazamo  alioutumia  mwandishi  ni  wa  kiyakinifu.  Yeye  anaamini  kuwa  ulimwengu  utabadilika  endapo  watu  wa  chini  wataamua  kuungana  pamoja  na  kupambana  na  tabaka  linalowakandamiza.  Mwandishi  anaonesha  jinsi  watu  walivyomulikwa  na  nuru  za  ufahamu, hatimaye  wakaamuka  na  kuuamsha  ulimwengu  wote  na  mwishowe  kuwapindua  wachuna  na  hatimaye  jamii  ya  Walenisi  kutokea.

B:  UCHAMBUZI  WA   FANI

Fani  ni  ufundi  au  ujuzi  anaoutumia  msanii  au  mwandishi  katika  kuumba  kazi  yake  ya  kifasihi.  Katika kipengele hiki  cha  fani  kineundwa  na  vipengele  mbalimbali  kama  ifuatavyo:-

MUUNDO    

Ni  mpangilio  wa  visa  na  matukio  katika  kazi  ya  fasihi.  Muundo  upo  wa  moja  kwa  moja, rejea na  Rukia.

Mwandishi ametumia  muundo  wa  Rejea  kwa  kuyapanga  matukio  katika  sura  tisa.  Sura  ya  kwanza  tunamwona  mhusika  mkuu  Dzombo  anahukumiwa  kifo,  lakini  hatujaona  sababu  ya  kuhukumiwa  kwake.  Chombo  kinachotakiwa  kumwangamiza  ni  sayari, lakini  anakiongoza  vizuri  na  kujiepusha  kifo  na  hatimaye  kinampeleka  ulimwengu  mwingine.  Tunapata  sababu  ya  kuhukumiwa  kwake  katika  sura  ya  2  na  ya  4.  Mwishoni  Dzombo  anaamua  kurejea  duniani (Jehanamu).

MTINDO

Ni  jinsi  au  namna  mwandishi  anavyoiunda  kazi  yake  kuitofautisha  na kazi za  wasanii  wengine.  Katika  riwaya  ya  Walenisi  mwandishi  ametumia  mtindo  wa  masimulizi (monolojia) na  kwa  kiasi  kidogo  mtindo wa   majibizano (daiolojia)  kati  ya  wahusika.

Mwandishi  ametumia  nafsi  ya  tatu (III)  na  kwa  kiasi  kidogo  nafsi  ya  kwanza  na  ya  pili (I na II).  Mfano  (uk.16,19,126  na  127).  Vile  vile  mwandishi  ametumia  vipengele  vya  fasihi  simulizi  kama  vile  misemo, methali  na  nyimbo. Mfano;  Wimbo  umeonekana (uk.111  hadi  113  na214).  Shairi  pia  limeonekana  (uk.197).

WAHUSIKA 

Ni  watu  au  wanyama  wanaotumiwa  na  mwandishi  katika  kazi  ya  fasihi  kwa  lengo  la  kufikisha  ujumbe  aliokusudia  kwa  hadhira.  Katika  kipengele  hiki  kuna  wahusika  wakuu  na  wahusika  wasaidizi  au  wadogo.

(a)    WAHUSIKA/MHUSIKA  MKUU

DZOMBO

·         Ni  mhusika  mkuu (bapa) kwani  hakubadilika  kitabia  na  kiimani  toka  mwanzo  hadi  mwisho  wa  riwaya.

·         Ni  mwanamapinduzi.

·         Ni  mchapa  kazi/mwajibikaji.

·         Ni  mzazi  na  mlezi wa  familia  ya  watoto  watano.

(a)   WAHUSIKA  WADOGO/WASAIDIZI

·         Mtu  Binti Fikirini

-Alikuwa  mkurugenzi  mkuu  wa  kiwanda  cha  Trimi  (uk.97).

-Aliolewa  na  Dzombo  (uk.216).

-Alikuwa  mrembo  (uk.62)

·         Mama  Mtu  Maanani

                                        -Alikuwa  mlezi  wa  familia.

                                        -Alikuwa  mama  mwenye  huruma  na  busara.

                                        -Alikuwa mume wa mtu-mzee mwenzio

·         Mama  Mtu  Pendo

-Ni  mlezi  na  mwenye  mapenzi  bora  kwa  watoto.

-Anaamini  kuwa  mkataa  mtoto  basi  ni  mchawi.

·         Mtu  Binti  Hekima

-Ni  binti  mwenye  hekima  na  busara  nyingi.

-Alimshauri  dada  yake  (Mtu  Binti  Fikrini)  juu  ya  uhusiano  wake na     Dzombo.

·         Mzee  Mtu  Mwenzio

-Ni  baba  wa  familia  ya  watoto  sita  na  mke  mmoja.

-Ni  mzee  mwenye  huruma  na  busara

·         Mtu  Nasi.  Alikuwa  mwanasayansi.

·         Mtu  Makazi.  Alikuwa  katibu  wa  kiwanda  cha  Trimi.

·         Mtu  Wazo, Mtu  Tabia,  Mama  mtu  Pendo.

·         Masikini  Jeuri.  Ni  mtu  masikini  sana  lakini  haoni  kama  umasikini  wake  unampunguzia  chochote.  Anaamini  kuwa  suluhisho  la  mawazo  kwa  mtu  ni  kunywa  pombe.

·         Hani (Mama  Chizi).  Ni  mke  wa  Dzombo.  Ni  mlezi  wa  familia  ya  watoto  watano.  Ni  mvumilivu, hasa  baada  ya  hukumu  ya  mme  wake  aliendelea  kuwalea  watoto  wake.

·         Chizi, Umazi, Tsuma, Munga  na  Chai.  Ni  watoto  wa  Dzombo.

·         Mabavu.  Ni  mhusika  shujaa  mwindaji.  Ni  mwanzilishi  wa  sheria.

·         Kadzo.  Ni  msichana  mrembo  mtaani.  Aliolewa  na  Mabavu  kwa  sababu  alimwokoa.

·         Dutu, Mchawi, Moto, Medza, Mama  Tabu, Chinengo,Mama  Furaha.

MANDHARI

Ni  dhana  inayorejelea  wakati  na  mahali  ambapo  kazi  ya  kifasihi  hufanyika.  Dhana  hii  huelezea  mazingira  ya  kijamii  na  kielimu  wanakojikuta  wahusika  wa  kifasihi.  Mandhari  yaweza  kuwa  halisi  au  ya  kubuni.   Katika  riwaya  hii  mwandishi  ametumia  mandhari  ya  kubuni, kwani  tunamwona  mhusika  Dzombo  jamii  aliyokuwa  anaishi  haileweki.  Ni  ya  dhahania.  Badaye  Sayari  inampeleka  hadi  ulimwengu  mwingine  usiofahamika  kiuhalisia.  Ulimwengu  huu  sio duniani wala  peponi (mbinguni).  Huku  ndiko  jamii  ya  walenisi  walikoishi,(ulimwengu  huru).

MATUMIZI  YA  LUGHA

Mwandishi  ametumia  lugha  ya  kawaida, nyepesi  inayoeleweka  kwa  msomaji.  Lugha  yenye  kujaa  misemo, methali, tamathali  za  semi, mbinu  nyingine  za  kisanaa  na  taswira.  Pia  ametumia  lugha  ya  kiingereza  kwa  kiasi  kidogo.

METHALI  NA  MISEMO

·         MISEMO

Misemo  iliyotumika  katika  riwaya  hii  ni

-          Mwenye  nguvu  mpishe  (uk.71)

-          Dunia  mti  mkavu (uk.71)

-          Mungu  hana  kipimo (uk.77)

-          Kuuliza  si  ujinga (uk.83)

-          Panapo  tajiri  sharti  masikini  awepo (uk.84)

-          Kilimo  cha  kufa  na  kupona (uk.115)

-          Hebu  fanya  fujo  uone (uk.188)

-          Usimwamshe  aliyelala  ama  utalala  mwenyewe (uk.191)

·         METHALI

Katika  riwaya  ya  Walenisi  methali  zilizotumika  ni  kama  vile;

-  Kidole  kimoja  hakivunji  chawa (uk.200)

-  Mwerevu  hajinyoi  kwa  sababu  werevu  mwingi  huondoa  maarifa (uk.193)

-  Fahali  wawili  hawakai  zizi  moja (uk.173)

-  Kilicho  na  mwanzo  hakikosi  kuwa  na  mwisho (uk.193)

·         LUGHA  YA  KIINGEREZA

-          “Yes”  (uk.75)

-          “I  am  sorry”  (uk.75)

-            “Shit  Nigger”  (uk.31).

TAMATHALI  ZA  SEMI

Ni  mbinu  ambayo  hutumiwa  kuelezea  fungu  la  neno  au  maneno  ambayo  yamegeuzwa  maana  yake  asilia  na  kuwa  na  maana  nyingine.  Tamathali  za  semi  zilizotumika  katika  riwaya  hii  ni  kama  hizi  zifuatazo.

·         TASHIBIHA

Ni  tamathali  ya  semi  ambapo  vitu  viwili  hulinganishwa  kwa  njia  wazi  kwa  kutumia  viunganishi  kama  vile  “kama”, “mfano  wa”, “mithili  ya”, n.k.  Tashibiha  zilizotumika  ni  kama;

-  Moyo  ukawa  umepoa  kama  upoaji  wa  kutandazika  kwa  ulimwengu  huu  mpya  aliokuwa  akiushuhudia. (uk. 36).

-  Joho  lake  la  Hariri  lilikuwa   hafifu  lilomganda  mithili  ya  ndizi  na  ganda  lake (uk.49).

-  Matambara  yangu  haya  huyaona  kama  suti  (uk. 74)

-  Aliondoka  kama  vile  jibwa  lifanyavyo  baada  ya  kumwagiwa  maji (uk.70).

-  Kiwiliwili  chake  kilionekana  tuli  mithili  ya  maji  ya  mtungini (uk. 125).

-  Mapenzi  yako  yatendeke  duniani  kama  yatendekavyo  mbinguni. (uk.147).

·         TASHIHISI

Ni  kitendo  cha  kuvipa  uwezo  wa  kutenda  mambo  vitu  visivyo na uwezo  kama  mwanadamu  atendavyo.  Mfano.

-Uso  wake  ulianza  kunawili  kwa  tabasamu (uk.41).

-Utambi  uliitikia  busu  la  moto (uk.72).

-Mahindi  nayo  yalijianika  kama  askari  wanaongojea  kukaguliwa (uk.113).

·         SITIARI

Hii  ni  hali  ya  kulinganisha  vitu  bila kutumia  viunganishi.

Mfano: -Binadamu  asiye  na utu  ni  joka(uk.129)

             -Mkataa mtoto  ni mchawi  (uk.150)

             -Kwenu  wake  ni  maua  (uk.135)

·         TAFSIDA

Ni  hali  ya  kupunguza  ukali  wa maneno. Maneno  yasiyopendeza  kwa  kutamkwa  wazi  wazi, hutamkwa  kwa  kificho.

Mfano: -Alimsikia  Tabu  akikata  roho   mgongoni mwake  (uk.185)

              -“Sina  kazi  au……..Natafuta kazi  ama!  Nataka  waandikwe kazi!  au  nimefutwa  kazi”.Lilichukuliwa  kama  jambo  kubwa  la kujidharau  na  kutia  haya  mithili  ya  mtu  kwenda  haja   hadharani  .(uk111)

·         TASHTITI

Ni  mshikilio wa jambo  kwa kuchagiza  mtu  au  kwa kuchagiza  kero.

Mfano:-Mabavu siku moja akamuuliza  Kadzo  “Vipi  huna macho?”  Kadzo  akajibu  “Hujayaona?”(163).

             -Ni wewe mwanamke  ndiwe…………?(uk97)

       MBINU  NYINGINE  ZA  KISANAA.

·         MDOKEZO

Ni hali  ya  kusema  maneno  bila  kuyamalizia.  Maneno  haya  yanaweza  kumaliziwa  na  mtu  mwingine au yasimaliziwe  kabisa.

 Mfano:-Ooo…….Fii…….. usiniache  …….usiniache  tafadhali ,Fii…… Fii……..nakupenda sana….nakuu ……(uk.135)

           -Miimi…..si   sii…..Mungu…. na wala  duniani  haa….kuna Mungu (uk.195)

·         TAKRIRI

Ni  kitendo cha  kusema  jambo  moja  kwa kurudiarudia  ili kuonesha msisitizo.

 Mfano:-            

                -“Dzombo kufa !”

               “Sifi ng’o!”

             “Kufa mwanaharamu wee!”

            “Sifi ng’o!”

           “Shiit….kufa shenzi wee!”

          “Sifi ng’o!”!  (uk.32)

         -Mimi niko huru, Mimi ni huru, Mimi niko huru (uk.29)

·         NIDAA

Ni  mbinu ya kisanaa  inayokuwa  na  alama  ya mshangao.

Mfano:-Wangejua!!  (uk.80)

              -Salalaa…..!uuuii!(uk.1)

              -Dunia mti   mkavu! (uk.71)

·         TANAKALI  SAUTI

Ni  mwigo  au  mlio  wa  sauti  ya  kitu  fulani.

Mfano:-Sayari  ikawa  inavuma  tu  shwaa…..(uk.11)

      -Bu! Bu! Bu!  (uk.30)

      -Tumbo  kugeuzwa  na  kuwa  gunia  la  migumio  korokoroo…shoo…buumm! (uk.56)

    -Usitupigie  kelele  hapa! Pa!  kofi  (uk.179)

MATUMIZI  YA  LUGHA  YA  PICHA  (TASWIRA)

Ni   mbinu  ya  kisanaa  ambayo  msanii hutumia  lugha  ya  kifasihi   au  picha  zaidi  kuashiria  kitu  fulani.

Mfano:-  Jehanamu-Duniani

             -  Walenisi –Ulimwengu  huru  (ulimwengu   mpya  usio na karaha 

            -  Chembechembe  za  sukari  -chembechembe  za  ukombozi .

 -  Popo  -Viongozi  wabaya  wasio  simamia  upande  wowote .

-  Majabali  -Matatizo mbalimbali  yanayokumba  jamii.  Mfano.  Jabali  la ujinga,  jabali , la mgonjwa.

MCHANGO  WA  MWANDISHI  KATIKA  JAMII  NA   WAANDISHI  WACHANGA.

Mwandishi   ametoa   mchango  mkubwa  katika  jamii  kwa  kuonesha na  kuyafikisha  maudhui   yake  katika  jamii.  Vilele  mwandishi  ameweza  kuonesha  vipengele   mbalimbali  vya   kifani  ambavyo  wasanii  wachanga  hawana  budi  kuviiga  na  kuvitumia.  Mfano,  mtindo,  muundo  matumizi  ya  lugha  na  vinginevyo. 

Pia mwandishi   amewaunda  wahusika  kulingana   na  uhusika  wao.  Mfano,  Masikini  Jeuri alikuwa  mtu  mwenye  kuto  kuumizwa  na  umasikini  wake.  Wahusika  wengine  ni  kama  vile  Mtu  -Binti  Fikirini,  Mtu –Binti  Hekima ,Mtu  -wazo,  Mama  -mtu   Maanani  na  wengine  ambao   wamepewa  majina kulingana  na  uhusika  wao.

KUFAULU NA KUTOFAULU  KWA   MWANDISHI  KIFANI  NA  KIMAUDHUI.

(a)    KUFAULU

 Mwandishi    amefaulu  kimaudhui  kwa   kufikisha  ujumbe  na  dhamira  yake  kwa  jamii/ulimwengu  aliokusudia.  Ameonesha   wazi  mbinu za  ujenzi  wa jamii   mpya  kuwa  ni  kuamka  na  kuwa  na  ufahamu  juu ya  wanyonyaji  na  kupambana  na  unyonyaji  huo.

Mwandishi  pia  amefaulu  kifani  ,kwani  ametumia  lugha  nyepesi  inayoeleweka  kwa wasomaji.  Pia  amewajenga  wahusika  wake  vizuri  kulingana  na  uhusika  wao .  Amefaulu  pia  kwa  kujenga  jina  la  kitabu  linalosadifu  yale  yaliyomo  ndani.

(a)    KUTOFAULU.

Kimaudhui  mwandishi   hajafanikiwa  kwa  kutokuonesha  nini  kilitokea baada  Dzombo   kurudi  duniani.  Kifani   mwandishi  ameshindwa, kwani ametumia  mandhari  isiyoeleweka  kuwa  Walenisi  wanaishi  ulimwengu  gani,  kitu  ambacho  pia  humchanganya  msomaji.

           

JINA   LA  KITABU 

Jina  la  kitabu  “Walenisi”   linasadifu  na  kusawiri  yale yaliyozungumzwa  ndani  ya  kitabu  hiki.  Jina  la  WALENISI  lilitokea  baada  ya  ulimwengu  wa wachuna  uliojulikana  kwa  jina  la  WALENI  (“Wale  na  waliwe”)  kupinduliwa  na  hatimaye  jina  hili  kubadilka  na   kuwa  ulimwengu  wa   “WALENISI”   ,ikimaanisha,  “Wale  ni  sisi  na  sisi tu  wale…….walenisi”  Yaani  umoja  usiobadilika . (uk.195).Mwandishi  katika  wimbo  ulioimbwa  na  vijana  wa  kiwalenisi  ansema,            “Walenisi  ni  sisi”

 “Warithi  wa  usisi”

                            “Yule  nawe  tu  sisi”

                            “Tu  sisi  ni  walenisi”.  (uk.113)

HITIMISHO

Kwa  kuhitimisha,  mwandishi  wa  riwaya  ya  Walenisi  anaelezea  mambo  mbalimbali  yaliyokuwa  yakifanywa  na  jamii  ya  wachuna  ambayo  pia  yanafanyika  katika  jamii  zetu.  Ameonesha  pia  mambo  yaliyokuwa  yakifanywa  na  Walenisi  ambayo  jamii  zetu  hazina  budi  kuyaiga  na  kubadilika, na  hatimaye  kuishi  maisha  mazuri  kama  waliyokuwa  wakiishi  Walenisi.